Zenderprofilering: overzicht

In het boek Vorm van vermaak besteedde Roy en ik de laatste twee pagina’s aan de vormgeving van Nederland 1, 2 en 3. We maakte een handig overzichtje en schreven de onderstaande tekst. (Het leest natuurlijk prettiger als je het boek voor je neus hebt, dus je kan ook gewoon even naar de winkel lopen en er eentje aanschaffen voor het luttele bedrag van 8 euro.)

npo overzicht


Vormgeving is er om te vertellen wie je bent. Om je te profileren tegenover de rest. Dus zolang Nederland maar één net heeft, bestaat er helemaal geen netaanduiding. Vanaf 1964 (bij de introductie van Nederland 2) komt er enige vorm van vormgeving per net. Een titelkaart met simpele typografie is dan nog genoeg, een net heeft geen eigen gezicht. De omroepverenigingen hebben elk hun eigen uitzendavond en bepalen met hun stationcalls, programmaoverzichten en omroepsters hoe de avond eruitziet. Pas in 1988 begint daar verandering in te komen. Commerciële zenders bieden ander soort programma’s en ook een andere manier van programmeren. Avonden worden zo geprogrammeerd dat de kijker elke avond rond dezelfde tijd ongeveer dezelfde soort programma’s kan verwachten; het horizontaal programmeren doet zijn intrede.

In dit licht besluiten de KRO, NCRV, VARA en EO in 1988 samen op het eerste net uit te zenden. De gezamenlijkheid wordt gevisualiseerd door de zenderopening en -afsluiting. Twee deuren gaan open en ’s avonds weer dicht. De ontwerper, Theo Dijkslag: ‘Deze netstyling was vrij letterlijk een doorgeefluik voor de omroepen, hun eigen identiteit bleef daarnaast gewoon bestaan.’ Op Nederland 2 komen de TROS, AVRO en Veronica tot een vergelijkbare samenwerking. De VPRO blijft op zondagavond echter zijn eigen gang gaan.
De NOS en de niet-ledengebonden zendgemachtigden op het nieuwe Nederland 3 hebben het makkelijker. Geen leden betekent: niet hoeven vechten voor herkenbaarheid. Will Bakkers Nederland 3-piramide verandert dan ook moeiteloos in de logo’s van TELEAC, RVU, NOS. Het zijn de eerste kleine (en soms wat moeizame) stapjes in een proces dat in totaal ruim vijftien jaar in beslag zal nemen. In die vijftien jaar komen veel netlogo’s
en zenderstylings voorbij. Elke keer als de omroepen opnieuw over de zenders verdeeld worden, moet er een nieuw ontwerp komen waar alle spelers van het net zich in kunnen vinden. Geen gemakkelijke klus, zeker niet omdat de netstyling steeds meer zendtijd krijgt.

In 2003 verliezen de omroepverenigingen hun vaste avond, alleen een korte ident vertelt dan nog wie de afzender is. Weer een paar jaar later verliezen de omroepverenigingen hun ‘thuisnet’, de netcoördinatoren beslissen nu wanneer en waar een programma op tv komt. Met de toenemende macht van de netcoördinatoren verschijnt een nieuw merk dat geprofileerd moet worden: de Nederlandse Publieke Omroep (NPO). Voorheen een onzichtbaar regulerend orgaan, sinds 2000 is het NPO-logo te zien in de netstyling op tv, de radiozenders en op internet.

Uit: Roy van Vilsteren en Liselotte Doeswijk, Vorm van vermaak, LJ Veen: 2011, pp. 242-243.

tv-versierders

Michel van Dijk maakte deze mooie collage voor het symposium ‘TV versierders’ in 2008

Morgen is het alweer vier(!) jaar geleden dat ik bij Beeld en Geluid ‘TV versierders‘ organiseerde, een symposium over televisievormgeving. Onder deze misschien wat oneerbiedige titel lieten wetenschappers Esther Cleven en Charles Forceville, audiovisueel ontwerpers Jaap Drupsteen, Oscar Luyer, Rob van den Berg en Frans Lasès zich uit over het hoe, wat, waarom en wanneer van televisievormgeving. De bedoeling van het symposium was om meer bekendheid te geven aan het onderwerp en de historische bestudering ervan.

Ik was zelf destijds vol goede moed begonnen aan een promotieonderzoek naar de huisstijlen van de omroepverenigingen op televisie. Zo’n onderzoek kan best in eigen tijd, mits je daarnaast een stabiele part-time baan kan bemachtigen. Nou ja, dat laatste lukte dus niet zo goed. De afgelopen jaren leefde ik van projecten en tijdelijke klusjes, hield ik me bezig met lesgeven, de geschiedenis van de Nederlandse filmtrailer en kindertekeningen uit de Tweede Wereldoorlog en nu duik ik weer in de filmtitelsequenties. Ondertussen schreven Roy en ik natuurlijk het boek Vorm van vermaak en startten we deze website. Allemaal heel erg mooi, maar van het wetenschappelijke onderzoek kwam weinig meer terecht. Het was geen makkelijk besluit om het promoveren op te geven, aan de andere kant schept het weer ruimte voor nieuwe plannen en projecten.

Voor de site verandert er niet veel. We blijven schrijven over televisievormgeving en motion graphic design, maar het spectrum zal zich zo nu en dan verbreden naar andere onderwerpen op de gebieden vormgeving en populaire cultuur. Wil je op een of andere manier bijdragen? Wil je je nieuwe ontwerpen laten zien, een stukje schrijven over je favoriete tv-leader, iemand interviewen of heb je gewoon iets moois gevonden waar je meer over wil weten? Mail me!

Het eerste boek

Het eerste exemplaar van Vorm van vermaak is op 14 april tijdens een zeer geslaagd symposium/boekpresentatie overhandigd aan Jaap Drupsteen. Meer foto’s (gemaakt door Pieter Ernst Uyt den Bogaard) staan op vormvanvermaak.nl. En, niet onbelangrijk om te vermelden: het boek is ook TE KOOP.

Liselotte, Jaap en Roy op 14 april 2011

Het eerste boek

Het eerste exemplaar van het boek geef je natuurlijk aan een bijzonder iemand. Roy en ik hebben heel veel mensen te bedanken: alle ontwerpers en televisiemakers die ons zo behulpzaam te woord stonden, hun ontwerpen van zolder haalden en mensen die zich spontaan bij ons meldden met verhalen en prachtig beeldmateriaal. Het maken van het boek was wat dat betreft eigenlijk een makkie.
Het lijkt een ingewikkelde taak om uit al die mensen één iemand te kiezen om het eerste exemplaar te overhandigen, maar dat was het niet. In al die gesprekken en de research bij Beeld en Geluid bleek duidelijk dat er toch echt één ontwerper is die er bovenuit steekt. Met zijn VPRO-signalen liet Jaap Drupsteen begin jaren zeventig zien wat er mogelijk was ten aanzien van techniek, beweging, geluid, vorm én inhoud. Hij liet zien dat het ontwerpen voor televisie wezenlijk anders is dan grafisch ontwerp. In plaats van beperkingen zag hij nieuwe mogelijkheden en die nieuwe mogelijkheden schept hij nog steeds. Zijn zoektocht naar de perfecte symbiose van geluid en beeld is (gelukkig!) nog niet ten einde en wij kunnen hopelijk nog veel vernieuwend werk van hem verwachten. Zoals het onderstaande geluids- en beeldkunstwerk.

Pipe Driver van Jaap & Floris Drupsteen (klik op de afbeelding voor de video van dit optreden en veel meer recent (en ouder) werk van Drupsteen)

Symposium & boekpresentatie

14 april 2011 stond geheel in het teken van televisievormgeving met een symposium & boekpresentatie in het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum. Het eerste exemplaar van het boek is uitgereikt, we spraken bekende ontwerpers, luisterden naar interessante sprekers en we vierden dat Frans Schupp zijn collectie overdraagt aan het instituut.

Gijs Groenteman, journalist, schrijver en presentator, was onze dagvoorzitter en leidde alles in goed banen. De eerste spreker, Jop Euwijk, onderzoeksmedewerker bij het Persmuseum, presenteerde zijn onderzoek naar het leven en werk van illustrator Eppo Doeve (1907-1981). Daarna gaf Karin van der Heiden, expert op het gebied van vormgevers-archieven, advies over het opzetten en onderhouden van een goed archief.

Jop Euwijk

Gijs Groenteman en Karin van der Heiden

Daarna werd Frans Schupp in het zonnetje gezet. Hij schonk tijdens het symposium zijn werk (voor Toppop, KRO-huisstijlen, Pisa – om maar eens wat te noemen) aan Beeld en Geluid. Een selectie uit die schenking was op 14 april ook te zien in de hal van Beeld en Geluid. Regisseur Rien van Wijk, die begin jaren zeventig samen met Schupp (e.v.a) Toppop maakte, sprak hem toe en had als verrassing een Toppop taart meegenomen en een door Schupp gemaakte titelrol. Schupp droeg zijn collectie over aan Hans van der Windt, manager acquisitie en selectie bij Beeld en Geluid.

Rien van Wijk en Frans Schupp met Toppop titelrol

Hans van der Windt en Frans Schupp

Frans Schupp

De tweede helft van de middag luisterden we naar een aantal bekende mensen uit het vak. Zoals Stephen Emmer, al ruim 25 jaar componist voor televisie. Emmer keek terug naar hoe zijn vakgebied zich de afgelopen zestig jaar ontwikkelde en vertelde hoe hij zelf in het vak terecht kwam. Groenteman sprak daarna drie bekende ontwerpers. Ten eerste was daar Willem van den Berg die als punker begon bij de VPRO eind jaren zeventig, daarna pionierde op de computer bij RTL4 en nu al vele jaren eigenaar is van bureau ‘n Berg werk. Groenteman ondervroeg ook Lydia Pees. Zij werkt sinds 1988 bij NOS grafisch ontwerp en werkte mee aan grote restylings als die van het NOS Journaal en Nederland 1. Ze maakte daarna alle reorganisaties mee en was vanaf 2002 hoofd van het Dutchview Creative Centre. De derde gast was Danny Smit. Hij is van oorsprong opgeleid als animator, maar werkte zich bij Valkieser op tot een van de creative directors. Daarna beproefte hij zijn geluk in Engeland, waar hij bijvoorbeeld de vormgeving voor de UEFA-cup en Champions League verzorgde. Daarna werkte hij terug in Nederland weer veel kleinschaliger voor MTV Nederland. Nu geeft hij leiding aan communicatie bureau Rock Agency en broadcast design studio Cape Rock.

Danny Smit, Lydia Pees en Willem van den Berg bekijken elkaars werk op het grote scherm

een volle zaal met ontwerpers, televisiemakers, studenten en liefhebbers van televisievormgeving

De dag sloot natuurlijk af met de presentatie van het boek Vorm van vermaak. Maar voor het zover was spraken we met televisiepionier Jaap Drupsteen. Hij liet een prachtige korte film zien van Norman MacLaren en Evelyn Lambart getiteld Begone Dull Care. Deze film opende begin jaren zestig zijn ogen voor de mogelijkheden voor televisievormgeving. Na het dankwoord van Roy en ondergetekende overhandigden we het eerste exemplaar van het boek aan pionier Drupsteen. Het was een feestelijke dag en langs deze weg onze hartelijke dank voor iedereen die erbij was.

Liselotte Doeswijk, Jaap Drupsteen en Roy van Vilsteren met het eerste exemplaar van Vorm van vermaak

Met dank aan Pieter Ernst Uyt den Bogaard voor de foto’s

Frans Schupp

Nog even wat extra aandacht voor Frans Schupp zo vlak voor het symposium en de boekpresentatie vandaag bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

Schupp schenkt zijn collectie ontwerpen aan het instituut. Die schenking en een aantal van de Toppop maquettes (en nog veel meer Toppop-ontwerpen) zijn vandaag te zien in het atrium bij Beeld en Geluid. Maar ook de storyboards en orginele cels van de KRO-stationcalls uit 1974 en de VARA pauze animaties uit 1982. En nog veel meer: van geïllustreerde titelkaarten uit de zwart-wit periode tot storyboards voor moderne 3d computeranimaties. Schupps werk omspant immers meer dan 30 jaar en er is in die periode wel het een en ander veranderd in de televisiewereld. Een bijzondere schenking dus waar Beeld en Geluid erg blij mee is. Op het symposium is een selectie uit deze schenking te bewonderen voordat het werk veilig in de depots opgeborgen wordt. (Vrij toegankelijk, ook voor bezoekers die niet naar het symposium en boekpresentatie komen!)

Maar er gaat natuurlijk niets boven bewegend beeld; Op YouTube zijn genoeg kleine fragmentjes van Schupps werk te vinden voor de mensen die vandaag niet komen. Bijvoorbeeld deze uit de serie stationcalls voor de KRO uit 1974.

De ruitjesvorm -geïnspireerd door het hekwerk op het Sint Pietersplein- bleven telkens op een frisse manier terugkomen tot 1989. Bijvoorbeeld in onderstaande bumpers uit 1976 en 1984.


Bezoek de Beeldengeluidwiki.nl voor een uitgebreider overzicht van Frans Schupp of de KRO-televisievormgeving. En last but not least, Schupps werk is natuurlijk ook terug te vinden in het boek Vorm van vermaak dat vandaag gepresenteerd wordt.