Hieronder een artikel wat ik schreef voor de Aether, blad voor fonografie en omroepgeschiedenis naar aanleiding van het archief van Peter Zwart.
Ruim een jaar geleden besloten voormalig decorontwerper Freek Biesiot en ik de geschiedenis van ‘zijn’ afdeling -hij was een paar jaar chef- van de vergetelheid te gaan behoeden. Wat was er namelijk gebeurd? Bij de ontmanteling van de afdeling Decorontwerp in de jaren negentig werden bij elke verhuizing en elk ontslag archiefkasten geruimd, lades geleegd en dozen in de vuilniscontainer gegooid. Er waren in de nadagen van de afdeling ook wel zaken mee naar huis genomen – Freek redde zo’n 1.500 kleurendia’s van vernietiging en bewaarde keurig zijn eigen tekeningen – maar wat was er nog meer, waar en hoeveel? Met dank aan het Mondriaan Fonds kon het speurwerk beginnen.
Het belangrijkste archief wat in het kader van het onderzoek is gevonden én is geschonken aan Beeld en Geluid, is van decorontwerper ‘nummer één’: Peter Zwart (1911-2000). De schenking bevat een aanzienlijke stapel decortekeningen, twee geschilderde portretten uit het decor van De toverspiegel, tientallen foto’s, krantenknipsels en veel documentatie over kleurentelevisie en de kleurenschaal die hij daarvoor ontwikkelde. Het meeste keek ik uit naar alles van vóór maart 1955. Toen begon namelijk de tweede decorontwerper, Fokke Duetz (1910-1989). Het zeer complete archief van Duetz was al eerder via het Theater Instituut Nederland bij Beeld en Geluid terecht gekomen. Ik had dus al iets kunnen zien van de werkwijze van de decorontwerpers vanaf 1955. Maar hoe was Peter Zwart in zijn eentje op dat punt aangekomen?
Jan Jonker, Peter Zwart en Jac Hey bij een achterdoek. Rechts zijn onderdelen van het basisdecor te zien, op een van de schotten zit nog een stukje van de futuristische muurbeschildering uit De toverspiegel. © fotopersbureau Particam, fotograaf Aart Klein.
Over hoe Zwart die eerste jaren werkte, heeft hij zelf verschillende malen verteld. Bijvoorbeeld in 1991 bij een interview voor het ‘Oral history’-project van het voormalig Omroepmuseum. Ik kon dus Zwart in eigen woorden horen vertellen over zijn eerste decor (De toverspiegel NTS, 2-10-1951) en de twee zwart-wit geschilderde portretten die zijn dochter aan Beeld en Geluid schonk. Drie kwartier voor aanvang van die allereerste uitzending vindt Erik de Vries de muren in het zeventiende eeuwse hoekje nog wat kaal, of daar niet twee portretjes á la Frans Hals kunnen komen? Zwart schildert naar eigen zeggen razendsnel twee portretten en hangt ze nog nat aan de muur als het tv-signaal de lucht in gaat. Het leek me een sterk verhaal – Zwart kon volgens oud-collega’s en zijn kinderen fantastische verhalen verzinnen- maar het klopt wel deels. Op de foto’s van de repetitie voor De toverspiegel hangen inderdaad twee lege schilderijlijsten. (Zie ook op deze site: De twee oudste tv-rekwisieten)
De verhalen van Zwart over de beginjaren bij de televisie zijn allemaal te onderbouwen met de bronnen in zijn archief. Zwart vertelde bijvoorbeeld in 1977 aan een journaliste van de VARA: “Het was bouwen en ontwerpen tegelijk. Ik weet nog goed dat ze [regisseurs] bij me kwamen in de studio om over de volgende uitzending te praten en dat er geen papier was. Ik tekende het dan maar achterop een sigarendoosje. “Bedoel je zoiets?”. Nou, dan kwam het verder wel in orde.” In het archief geen sigarendoosjes, maar ook geen mooie schetsen, eigenlijk is er vrijwel niets uit de experimentele periode. Het oudst bewaard gebleven decorontwerp is voor een optreden van The Ramblers op 29 januari 1952 (VARA). Het doorzichtige velletje is op beide kanten vol gekrabbeld. Het ziet er -vergeleken met de kwaliteit van de latere decortekeningen- absoluut niet uit als iets wat achter een tekentafel tot stand is gekomen. Met mondelinge afspraken en zijn eigen betrokkenheid bij de bouw en decoratie, was er geen noodzaak en ook geen tijd om uitgebreide tekeningen te maken. (Zie ook op deze site: The Ramblers)
Plattegrond voor 4-11-1952, Peter Zwart moet woekeren met de ruimte. Collectie Beeld en Geluid/Peter Zwart
Als ik afga op Zwarts archief, dient de noodzaak om wél tekeningen te gaan maken zich aan op 4 november 1952 bij de eenakter Het is tijd dr Schweitzer (NCRV). Studio Irene was vanaf het begin af aan al klein voor een televisiestudio en het oog van regisseurs werd wel alsmaar groter. Zwart moest ‘woekeren met de ruimte’ en dat is duidelijk te zien op de plattegrond voor Dr. Schweitzer: elk hoekje van de studio is benut, de pianio is onder de trap geschoven en de omroepster doet haar aankondiging voor een wegzwenkend wandje. In de De Telegraaf van 28 februari 1953 vertelt Zwart dat hij niet alleen een plattegronden tekent, maar ook een stuk of drie belangrijkste scenes. Bij het artikel staan drie van die scene-tekeningen afgebeeld uit december 1952. Op de foto bij een artikel van enkele maanden later, weer in De Telegraaf (12 mei 1953) zien we Zwart op een ladder in de studio met op zijn schoot en voor zijn voeten een flinke stapel mappen met papier. Maar waar zijn al die plattegronden, scene-tekeningen en die stapel mappen gebleven?
Portret van Peter Zwart voor De Telegraaf. Fotograaf Stevens, mei 1953
Hoewel Zwart dus waarschijnlijk vanaf eind 1952 een systeem heeft (met plattegronden en scene-tekeningen), zijn er pas vanaf de zomer van 1954 met steeds grotere regelmaat tekeningen bewaard gebleven. Een oorzaak hiervoor is misschien te vinden in de tekeningen voor Keizer Rasjudan verveelt zich (VARA) van 6 april 1954. Deze tekeningen zijn voor het eerst op calqueerpapier en er is tevens een lichtdruk van. Enkele weken schaft Zwart een tekenblok calques aan en vanaf dan wordt het archief steeds vollediger. De niet-gereproduceerde tekeningen verdwenen vermoedelijk ergens in de loop van het productieproces, werden mee naar huis genomen door regisseurs, cast of crew, misschien wel simpelweg weggegooid.
De eerste lichtdruk, Keizer Rasjudan verveelt zich (VARA, 6-4-54). Collectie Beeld en Geluid/Peter Zwart
Waarom begon Peter Zwart met het reproduceren en bewaren van tekeningen? De schaalvergroting is mijns inziens de belangrijkste reden. Er kwam meer geld voor tv, meer uitzendtijd, meer personeel en hoe meer betrokkenen in het productieproces, hoe meer tekeningen er nodig waren. Misschien was het zelfs al om de tekeningen te vergelijken met het opgeleverder decor. Was er wel opgeleverd wat er door middel van de tekening was afgesproken tussen ontwerper en regisseur, tussen ontwerper en bouwers? Mondeling afspraken en persoonlijke betrokkenheid waren niet meer voldoende om een decor te realiseren.
This slideshow requires JavaScript.
Vanaf maart 1955 is Peter Zwart niet meer de enige decorontwerper. Rond die tijd, of wellicht eerder, betrekt de afdeling (decor)ontwerp de serre van het Maagdenhuis, een gebouw om de hoek van Studio Irene. Het feit dat de decorontwerpers een vaste werkplek hebben, zal van van positieve invloed zijn op de hoeveelheid tekeningen die bewaard zijn gebleven. Als ik de tekeningen van Duetz en Zwart samenvoeg, is er een nagenoeg compleet archief van de periode 1955 tot 1961. Ook ontwerpen van Cor Hemeler en Jan van der Does, de grafische medewerkers die in 1955 ook een piepklein ateliertje kregen in het Maagdenhuis, zitten in beide stapels. Zo is er in ieder geval van het eerste decenium een (bijna) compleet archief. Nog maar dertig jaar te gaan…
